‘Ik duik nog even in de biografie van Nietzsche,’ roep ik wandelend naar mijn bureau. Verschrikt kijkt de kat, die luistert naar de naam van de Duitse denker, op. Een aai over haar bol helpt om haar weer rustig te laten liggen. Dan schuif ik aan en sla het boek open. Ik kan me niet heugen dat ik ooit zo fanatiek en met vlagen van bewondering een biografie gelezen heb. Terwijl ik in de afgelopen jaren toch menige biografie heb mogen lezen en daar zeker mooie werken tussen zaten. 

Een nieuw secundair werk over het leven en werk van de belangrijkste Duitse filosoof van de negentiende eeuw. Alweer een boek over Friedrich Nietzsche. Alweer een boek dat probeert zijn leven en werk met elkaar in balans te brengen en te duiden. Ik ben dynamiet. Het leven van Friedrich Nietzsche is in dat opzicht de zoveelste loot aan eenzelfde boom. Sue Prideaux heeft het aangedurfd om een nieuw boek te schrijven over een controversieel en makkelijk mis te verstaan denker. 

Van jongs af aan een buitenbeentje

Op 15 oktober 1844 wordt Friedrich Wilhelm Nietzsche geboren. Zoon van de Lutherse dominee van Röcken, vernoemd naar de Pruisische koning die door vaders zo bewonderd werd. Fritz, zoals hij thuis genoemd wordt, groeit op in een streng christelijk milieu. In zijn jonge jaren wordt hij geconfronteerd met de wreedheden van het leven: zijn vader sterft op jonge leeftijd aan ‘hersenverweking’, niet veel later sterft ook zijn jongere broertje. Uiteindelijk groeit Nietzsche op in een vrouwrijke omgeving. 

Al op de lagere school blinkt Nietzsche uit. Zijn voorkomen valt op: hij kijkt vaak ernstig, is goed ontwikkeld en trekt de aandacht door zijn fascinerende ogen. Gedurende deze jaren heeft Nietzsche al veel aandacht voor het fenomeen van de muziek. Die aandacht voor het muzikale blijft hij zijn hele leven trouw. Door zijn wat ernstige voorkomen en zijn muzikale passie is Nietzsche al vrij snel het buitenbeentje en wordt hij veel gepest. 

Op het gymnasium blijft Nietzsche uitblinken in de vakken die zijn interesse hebben: Hebreeuws, Latijn en Duitse verskunst. Hij besteedt uren aan lezen en krijgt al snel zijn eigen ritme: hij werkt door tot middernacht en staat om 5 uur in de ochtend op om het werk voort te zetten. Hij is 13 als hij naar Pforta mag, een jongensschool gevestigd in een voormalig cisterciënzerklooster. Ook hier gaat zijn aandacht vooral naar muziek en vakken als geschiedenis en de Griekse antieken. Zijn doel op Pforta is helder: hij zal zijn leven wijden aan God en dezelfde route bewandelen als zijn vader. Wel kiest hij, zoals het buitenbeentje betaamt, ook op deze school zijn eigen lijn. Hij leest Hölderlin, een dichter die zijn docenten niet waarderen. Gedurende zijn hele jeugd heeft Nietzsche last van hoofdpijnen en ziet hij niet scherp vanwege zijn slechte ogen. 

Een indrukwekkende student

In lijn met zijn plan op Pforta besluit Nietzsche theologie te gaan studeren in Bonn. Hij zal het later als een verloren jaar beschouwen, aangezien hij tot de ontdekking komt dat zijn focus toch meer ligt bij de klassieke filologie. Nietzsche komt tot de conclusie dat hij onder het juk van zijn conservatieve moeder en dito zus tot dan toe veel te bekrompen heeft geleefd. 

Daarom verhuist hij naar Leipzig, om daar te gaan studeren. Het is in deze periode dat Nietzsche zich verdiept in het werk van Schopenhauer en de muziek van Wagner, twee grootheden die hem in het diepst van zijn wezen weten te inspireren. Hij wordt lid van studentenvereniging Franconia, die ieder jaar naar Keulen reist. Hier doet zich in februari 1865 een voorval voor, dat de discussies onder de Nietzscheaanse interpreten nog steeds doet oplaaien. Veel studenten wilden zich in Keulen te goed doen aan een bezoek aan een van de bordelen. Nietzsche werd, waarschijnlijk door een misverstand met een gids, ook bij zo’n bordeel afgezet. Wat er daar precies gebeurd is, blijft vaag. Zelf geeft hij aan direct naar de piano, ‘het enige met een ziel in de ruimte’, te zijn gelopen, anderen beweren dat Nietzsche hier syfilis op zou hebben opgelopen, die de oorzaak van zijn latere waanzinnigheid zou zijn. 

Tijdens zijn studententijd ontmoet Nietzsche de man voor wiens muziek hij onbegrensd ontzag heeft: Richard Wagner. Tussen de twee ontwikkelt zich een vriendschap, waarin Nietzsche zijn teksten door Wagner laat lezen en Wagner de jonge filosoof virtuoos op zijn piano laat spelen. 

De studie verloopt voorspoedig, zelfs zo voorspoedig dat hem de mogelijkheid wordt geboden om hoogleraar te worden in Bazel. Nietzsche is 24 en verhuist naar Zwitserland, om vanaf dat moment stateloos te zijn, aangezien Bazel van hem eist dat hij zijn Pruisische nationaliteit opgeeft. Hij kwakkelt nog steeds met zijn gezondheid en het professoraat zal hem tegenvallen. Op slechte dagen kan hij zijn eigen aantekeningen amper lezen. 

Zijn bewondering voor Wagner resulteert in een vriendschap die zowel intens als afstandelijk is. Nietzsche kijkt op tegen de man die muziek maakt die er toe doet. Hij ziet het huis van de Wagners als zijn tweede huis, waar hij intellectuele gesprekken kan voeren. De inspiratie van Wagner en de zoektocht naar de klassieke Grieken leidt uiteindelijk tot Nietzsches eerste publicatie Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik. Een boek dat getypeerd kan worden als half filologie en half filosofie. Prideaux geeft een nieuwe lezing: het is een lange zelfmoordbrief van de filoloog.

De reacties waren niet mals, zijn gezondheid verslechterde en zijn carrière als filoloog zag er niet best uit. Nietzsche verlangde meer dan ooit naar de dood. Ondanks dat blijft Nietzsche schrijven aan zijn Oneigentijdse beschouwingen. De vriendschap met Wagner komt op scherp te staan, ze lijken elkaars taal niet meer te spreken. De verwijdering en het betaald verlof, toegekend vanwege zijn slechte gezondheid, waren goede redenen om Zuid-Europa te gaan ontdekken. Tijdens deze reis leert hij Paul Rée kennen, de man die hem inspireert om in aforismen te schrijven. Ook was die vorm pure noodzaak, vanwege zijn slechte ogen. De aforistische stijl brengt meer scherpte in zijn schrijven. Het resulteert in Menselijk, al te menselijk dat Nietzsche vanwege zijn niet al te beste kritieken graag onder een pseudoniem had willen publiceren. Dat weigerde zijn uitgever. 

Een zwervend emeritaat

Het is mei 1879 als Nietzsche besluit zijn professoraat neer te leggen. Hij besluit te gaan wandelen door Zuid-Europa en leidt twee jaar een zwervend bestaan. In Sils-Maria ontstaat een soort nieuw thuis voor de filosoof. In deze periode blijft Nietzsche – wat hij zelf noemt – zijn ‘vervloekte telegramstijl’ hanteren, soms verworden tot vrijwel onleesbare hiërogliefen.

Nietzsche leert via Paul Rée de Russische Lou Salomé kennen. Hoewel de filosoof aanvankelijk heel afstandelijk staat ten aanzien van een ontmoeting, komt het er in april 1882 toch van. Ze zijn erg van elkaar onder de indruk, vooral op intellectueel vlak. Samen met Paul Rée denken ze aan een een ménage a troi. Dat zou er nooit van komen, want in november verlaten Rée en Salomé Nietzsche, om elkaar daarna nooit meer te ontmoeten. 

De breuk zet Nietzsche aan weer te gaan schrijven. Hij start een alchemistische zoektocht, wat resulteert in Aldus sprak Zarathoestra. In feite is het een vervolg op De vrolijke wetenschap, zijn boek waarin hij het nihilisme heeft aangekondigd. Zarathoestra wil het leven, na de dood van God, weer zin geven. De filosoof met de hamer komt dan pas goed los, Nietzsche schrijft steeds feller. De Nietzscheaanse cirkel is rond als in 1888 Afgodenschemering verschijnt, waarna er alleen nog een autobiografische schets Ecce homo volgt. 

Nietzsches gezondheid is steeds verder achteruitgegaan. Hij ziet nog amper iets en met de hoofdpijn valt soms niet te leven. Het is in januari 1889 als Nietzsche in Turijn ter aarde stort. Hij wordt waanzinnig, geestesziek verklaard. Nietzsche schreeuwt en brabbelt, hij heeft last van stuiptrekken en erotische wanen. Terug in Duitsland weten de artsen zijn gezondheidstoestand niet te verbeteren. Intussen krijgt hij – mede dankzij mensen als Salomé en August Strindberg – steeds bredere bekendheid in Europa en worden zijn boeken in grotere oplagen verkocht. Zelf krijgt de bedlegerige filosoof er niets meer van mee. In Weimar wordt hij door een beroerte getroffen, waarna hij op 25 augustus 1900 overlijdt. 

Een nieuw standaardwerk? 

De lijst met secundair werk over het leven en denken van Friedrich Nietzsche is ellenlang. Het aantal lijvige biografieën mag er ook zijn. Toch besloot Sue Prideaux nogmaals in het leven van de grootste Duitse denkers uit de 19^e eeuw te duiken. Een filosoof wiens denken niet eenvoudig te duiden is, zijn leven evenmin. 

De filosofie van Nietzsche is na zijn overlijden vooral allerlei doelen gebruikt. Hij wordt gezien als de grote inspiratiebron van de postmoderne denkers, bij wie de waarheid niet langer bestaat, waaronder Michel Foucault en Jacques Derrida. Maar zijn denken werd ook gebruikt als fundament voor Hitlers nationaalsocialisme. Dat laatste vooral door toedoen van zijn zus, die er nogal antisemitische denkbeelden op nahield. Na zijn dood beheerde ze de manuscripten van Nietzsche. 

Met Ik ben dynamiet schrijft Prideaux een standaardwerk dat voor een groot publiek toegankelijk is. Hiermee wordt ook het leven en werk van een belangrijk denker toegankelijk voor een breed scala aan lezers, dat zich juist in deze tijd wat meer zou willen verdiepen in de filosofie. 

Ik ben dynamiet. Het leven van Friedrich Nietzsche
Sue Prideaux
Uitgeverij Arbeiderspers 
ISBN: 9789029523790
Verschenen in december 2018

Lang stond hij bekend als de man van dat ene boek. Dat boek was allang vergeten, de man van dat boek ook. Tot vorig jaar oktober de vertaling van Der Untergang des Abendlandes verscheen bij Boom Uitgeverij. Twee kloeke delen, vertaald door Mark Wildschut. Met deze vertaling kwam ook de interesse in de schrijver weer tot leven, ineens was Oswald Spengler (1880-1936) weer in beeld. Opvallend is dat de naam van Spengler in de handboeken cultuurfilosofie en sociale en politieke filosofie schittert door afwezigheid. Wie zocht naar meer informatie over de schrijver, was aangewezen op de extra’s die bij de publicatie van zijn magnum opus werden geboden. Een jaar nadat de vertaling verscheen, komt Boom met een vervolg: Oswald Spengler, een intellectuele biografie. Een boek van de hand van historicus en germanist Frits Boterman. Het is een licht herziene uitgave van het proefschrift dat Boterman in 1992 gepubliceerd heeft. De schrijver stelt zich als doel het hoofdpersonage in een brede historische context te plaatsen. Spengler in het licht van de Duitse cultuur op het breukvlak van de negentiende en twintigste eeuw.

De eenzame jongen

Spengler groeit op in een gezin waar de sfeer het best kan worden gekenschetst als afstandelijk en koud. Zijn ouders hebben een ongelukkig huwelijk, ze leven volledig langs elkaar heen. In dit milieu ontwikkelt Spengler zich als kind. Op de basisschool wordt hij gezien als lichamelijk en geestelijk zwak, hij had al van jongs af aan kenmerken van depressie en isolationisme. Spengler blinkt wel uit op school, een leergierige scholier die boeken verslindt. In dit bedrukkende milieu ligt het fundament voor het voor Spengler zo typerende pessimisme.

Al op zijn zestiende maakte Spengler kennis met een van zijn twee inspiratiebronnen: de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche. Hij las diens Aldus sprak Zarathustra en zag daarna een messiaanse rol voor zichzelf weggelegd. Later zou Nietzsche samen met Goethe het intellectuele fundament vormen voor De ondergang van het Avondland. Maar voordat het schrijven van zo’n boek überhaupt speelde in het hoofd van Spengler, ging hij studeren. Hij koos voor de natuurwetenschappen, en verdiepte zich gelijktijdig in de filosofie. In 1904 promoveerde hij op een proefschrift over Heraclitus. Eenmaal afgestudeerd koos Spengler met frisse tegenzin voor een carrière in het onderwijs. Dit viel hem zwaar, maar hij hield vol tot ongeveer 1910. In daar jaar overleed zijn moeder en op grond van diens erfenis vertrok Spengler in 1911 naar München.

De omslag in 1911

Terug in München – hij had er in de eerste jaren van de twintigste eeuw een deel van zijn studie gevolgd – kwam Spengler tot een bittere conclusie. Van de cultureel bloeiende stad die hij kende was betrekkelijk weinig overgebleven. De industrialisatie heeft zijn invloed gehad op de beleving van stad en de kunst. Na deze constatering koos Spengler voor een bewust isolement, om in alle rust en stilte te kunnen werken aan zijn nieuwe taak als Dichter-Denker. Hij wilde geen wetenschap bedrijven, maar poëzie componeren.

In dit kluizenaarschap ligt het begin van De ondergang van het avondland. Door het afbrokkelen van de klassiek-humanistische esthetica in Duitsland en het eveneens afbrokkelen van de sociale positie van de intellectuelen en ambtenaren komt het pessimisme tot uiting in Spenglers denken. Het resultaat is een cultuurpessimistisch hoofdwerk. Geïnspireerd op de methodiek van Goethes morfologie stelt Spengler dat de westerse cultuur in haar laatste fase verkeert. Op grond van een historische analyse beschrijft Spengler cultuur als iets dat aan een levenscyclus doet denken: het wordt geboren, leeft en zal uiteindelijk sterven. De westerse cultuur zit volgens Spengler in de laatste fase van haar “leven”.

Het boek verschijnt na de voor Duitsland dramatisch verlopen Eerste Wereldoorlog. In het kielzog van die verloren oorlog maakte een gevoel van onmacht zich meester van de Duitse samenleving. In deze teneur was Spenglers pessimistische boek een graag gelezen werk, het sloot aan bij een breed ervaren gevoel in Duitsland.

Van cultuurfilosoof naar politiek-ideoloog

Boterman beschrijft de omslag in het denken van Spengler na het publiceren van zijn cultuurfilosofisch hoofdwerk. De cultuurfilosofie maakt na de Eerste Wereldoorlog plaats voor politiek denken. Na de constatering dat de westerse cultuur aan het afbrokkelen is verschuift Spenglers aandacht van Geist naar Macht. Hoe de neergang van de Duitse macht en de Duitse cultuur tegen te gaan? Een ding wist hij vrij zeker: de parlementaire democratie had zijn langste tijd gehad. Politieke macht was volgens Spengler iets voor een kleine elite, zijn politieke denken was op een aristocratische leest gestoeld. Voor specifiek de Duitse samenleving zag hij vanuit zijn conservatieve blik twee gevaren: het liberalisme en het bolsjewisme. Hij ontwikkelde zich in deze periode tot een fervent tegenstander van de Weimarrepubliek.

Met de neergang van de Weimarrepubliek en de gedateerdheid van de parlementaire democratie, zag Spengler voor Duitsland nog maar een optie: een elitaire dictatuur die orde op zaken moest stellen. Een inspirerend voorbeeld voor hem was hierin de fascistische leider in Italië, Mussolini. In Italië had de elite de macht gepakt en orde op zaken gesteld, daar was Duitsland ook aan toe. Hoewel Spengler vaak als de inspirator van de nationaalsocialisten in Duitsland wordt gezien, had hij niks op met hun manier van politiek bedrijven. Aan het regime van de NSDAP was niets elitairs, een democratisch gekozen club zonder aristocratische grondslag. Toch wees Spengler een politieke loopbaan niet af. Maar door deze carrière kwam een dikke streep, nadat Spengler in 1933 een tekst publiceerde die bij de nazi’s verkeert viel. Hij trekt zich terug en sterft in 1936 op een manier die past bij zijn manier van leven: eenzaam en gedesillusioneerd.

Oswald Spengler in breder perspectief

Met zijn dissertatie wilde Boterman achterhalen hoe een studeerkamerfilosoof kon verworden tot een politiek ideoloog. Hij wilde de historische persoon Oswald Spengler in een breder historische perspectief plaatsen en diens betekenis voor de geschiedenis op waarde schatten. Toen Boterman in 1992 schreef over Spengler was hij al bijna vergeten, en waren zijn theorieën allang achterhaald. Boterman kon toen niet bevroeden dat binnen afzienbare tijd Spengler en diens conservatieve politieke ideologie weer hoogtij zou vieren. Zijn dissertatie bevat vrijwel alle elementen die in de jaren die volgden het oeuvre van Boterman zouden vormen: Duitse moderne geschiedenis, cultuur versus macht en de rol van Pruisen in het Duitse Rijk. Het is in wezen de kiem van zijn oeuvre.

Met deze herziene uitgave van zijn proefschrift geeft Boterman de lezer de kans de herboren ster aan het conservatieve firmament beter te leren kennen. Het is een kloeke wetenschappelijke uitgave, voorzien van een uitgebreid notenapparaat. Het is evenzeer een brede kennismaking met Oswald Spengler en het Duitsland van de late jaren van de negentiende en de beginjaren van de twintigste eeuw.

Oswald Spengler. Een intellectuele biografie
Frits Boterman
Boom Uitgeverij
ISBN 9789024420933
Verschenen in mei 2018

Het zal een dikke twee jaar geleden zijn, dat ik bij mijn vertrouwende antiquariaat Isis in Groningen binnenstap. Toen een zich tweewekelijks herhalend bezoek, elke keer langs dezelfde kasten struinend in de hoop iets moois te ontdekken waar ik twee weken eerder overheen had gekeken. Plots wordt me de vraag gesteld: ‘Ken je de poëzie van Herman de Coninck?’ Een vraag die ik met enige schaamte met nee moet beantwoorden. Het boek met de titel De gedichten komt tevoorschijn, ik blader, kijk, lees. Een willekeurige pagina, een willekeurig gedicht, maar het was meteen raak. Poëzie zoals poëzie hoort te zijn.

Ik hou van jou. Hou jij van wat niet kan.
Hou jij van je capaciteiten, ik van je gebreken.
Jij van je trotst, en ik van hoe de zicht kan breken
In mijn armen. Jij van je moed. Ik van je zwakte nu en dan.

Hou jij van de toekomst. Ik van wat voorbij is gegaan.
Hou jij van de honderd levens die je wilde leven.
Ik hou van dat ene dat is overgebleven
En van hoe je daarom zo ver weg kunt zijn dicht tegen me aan.

Ik hou van wat is. Jij van wat zou.
Hou jij van mij. Ik hou van jou.

Die middag voegde ik De gedichten toe aan mijn poëzieplank. Mijn kennismaking met Herman de Coninck (1944 – 1997) was een feit.
In het najaar van 2017 verscheen van de hand van Thomas Eyskens de biografie Toen met een lijst van nu errond van deze Vlaamse dichter en journalist, 20 jaar na diens plotselinge overlijden.

De jonge dichter/student

Herman de Coninck groeide op in een Vlaams en katholiek milieu. Zowel vader als moeder waren erg gehecht aan de kerk en het kerkelijke leven. De jonge Herman zat op jongensscholen en viel in de omgeving niet op. Hij was het type leerling dat zijn schoolwerk goed deed en uitblonk in het schrijven van opstellen. Tijdens zijn middelbareschooltijd maakte de leerling voor het eerste kennis met literatuur en poëzie. Hij had een keur aan boeken tot zijn beschikking, aangezien de familie De Coninck, na het ontslag van vader als docent, een boekhandel heeft. Rond zijn 15e levensjaar wordt de dichter in De Coninck gewekt. Dit gebeurt mede onder invloed van de Vlaamse dichter Paul Snoek. De jonge Herman weet aan het einde van zijn middelbare school precies wat hij wil studeren: Germaanse filologie.
Als student in Leuven maakt hij voor de tweede keer in zijn leven kennis met meisjes die indruk op hem maken. De eerste was Lutgard, die als winkelmeisje bij de boekwinkel van het gezin hielp. Voor Herman was zij zijn eerste onbereikbare liefde, zijn eigen Laura. Herman maakt ook kennis met het studentenblad Germania. Hierin zal hij zijn eerste gedichten publiceren. Het is in Leuven dat Herman dieper in de wereld van de poëzie duikt, de literatuur en de poëtica. Hij rondt er zijn studie aan de universiteit af met een onderzoek naar de poëziekritiek van Simon Vestdijk, een leermeester in het formuleren van kritieken. Los van alles wat De Coninck heeft gewonnen tijdens zijn studie – aan vriendschappen, liefdeservaringen, kennis – is zijn studentenperiode ook een periode van verlies. Tijdens het laatste jaar van zijn studie overlijdt Hermans vader. In de Leuvense jaren verliest hij tot grote schok van zijn moeder ook nog het geloof.

De docent die eigenlijk dichter was, en journalist

Na zijn studie begint het werkende leven. Hij kiest voor het onderwijs. De Coninck wordt getypeerd als een bevlogen docent, met veel aandacht voor de schoonheid van poëzie. Maar tegelijkertijd is hij een chaoot. De voorbereiding van de lessen sloeg hij regelmatig over en het bijhouden van de administratie was niet zijn sterkste punt. Hoewel het organisatorische deel van het doceren hem niet ligt, geeft hij in een brief aan de schooldirecteur aan na zijn diensttijd graag terug te keren. Een militaire dienst die hem om soortgelijke redenen niet beviel. Herman de Coninck had het niet zo op orde en tucht. Eenmaal terug voor de klas is dat wat hem opbreekt. Hij examineert zelden, heeft zijn administratie niet op orde en ontslag volgt. Gedurende deze periode stuurt Herman poëziemanuscripten naar verschillende uitgevers, maar krijgt vaak nul op rekest.
Om toch in zijn levensonderhoud te kunnen voorzien, gooit hij het over een andere boeg: de journalistiek. De Coninck gaat aan de slag bij het blad Humo. Hier neemt hij, samen met Piet Piryns, interviews af en schrijft literatuurkritieken. Ook hapt uitgeverij Orion eindelijk toe. In 1969 verschijnt de debuutbundel De lenige liefde.

De zoektocht naar de juiste uitgever

Als journalist en dichter maakt De Coninck stappen. Hij leert in een literair café An Somers kennen. Kort nadien gaan ze samen op vakantie. An blijkt na deze zomervakantie zwanger te zijn. Ze besluiten het kind te houden en te trouwen. In juni 1970 wordt Thomas de Coninck geboren. Anderhalf jaar laten slaat het noodlot toe. Herman rijdt samen met An en Thomas naar haar ouders. Onderweg krijgt het gezin een frontale botsing, waarbij An en Thomas uit de auto worden geslingerd. An sterft diezelfde dag, Thomas overleeft, maar is ernstig gewond. Het luidt voor De Coninck een langere poëzieloze periode in.
Na zijn kennismaking met Rutger Kopland pakt Herman zijn pen weer op. Koplands poëzie laat hem inzien dat verdriet en pessimisme ook een troostend karakter kunnen hebben.

Vandaag zag ik een vrouw
afscheid nemen op de trein.
Zij ging naar een ander land
maar ook daar zou zij van hier zijn,
achternabemind door haar man.

Zo hoop ik dat ik mijn dochter,
over vijftig jaar, een vorige eeuw
in kan beminnen, deze,
in deze zinnen.

De Conink ziet weer ruimte voor liefde in zijn leven. In 1974 trouwt hij met Lieve Coppens. Hij hunkert naar een groter publiek en om dat aan te kunnen spreken is het zaak de Nederlandse lezer te bereiken. De Coninck komt tot de conclusie dat hij daarvoor een andere uitgever nodig heeft. De fascinatie voor het literaire blad Tirade brengt hem bij Geert van Oorschot. Bij diens uitgeverij verschijnt Hermans tweede bundel, maar zonder het gewenste effect. De kritieken in de Nederlandse pers waren allesbehalve mals. Ook de tweede bij Van Oorschot gepubliceerde bundel werd in Nederland weinig enthousiast ontvangen.

Een nieuwe uitdaging

De Coninck keert Van Oorschot de rug toe. Met de stap naar uitgeverij Manteau volgt een nieuwe uitdaging. Herman zegt Humo vaarwel en wil aan de slag voor Nieuw Vlaams Tijdschrift. Dit literaire blad verkoopt op dat moment niet best en Herman wil er nieuw leven in blazen. De uitgever besluit het rigoureuzer aan te pakken. Hij ontslaat de voltallige redactie en maakt Herman de Coninck hoofdredacteur van het nieuwe blad Nieuw Wereldtijdschrift. Ondertussen is hij helemaal ondergedompeld in redactievergaderingen, het aanschrijven van auteurs voor teksten en zijn eigen werk. Het gezin begint eronder lijden. Onontkoombaar is de scheiding van Lieve.

In de literaire wereld leert Herman een nieuwe vrouw kennen: schrijfster Kristien Hemmerechts. Met hun relatie staat ook de reizende schrijver in De Coninck op. Samen brengen ze bezoeken aan Australië, de Verenigde Staten, Indonesië en Israël. Hij maakt de overstap naar de Arbeiderspers en brengt daar zijn nieuwe dichtbundels uit. In zijn laatste schrijversjaren raken zowel de uitgeverij als zijn huwelijk in een crisis, maar De Coninck weet beide op te lossen. Tot het noodlot toeslaat en hij op 22 mei 1997 overlijdt in Portugal.

Een veelomvattend boekwerk

Een breed en indrukwekkend oeuvre vraagt om een indrukwekkende en veelomvattende biografie. Eyskens is in deze opdracht geslaagd. Hij weet het soms turbulente leven van een van Vlaanderens grootste dichters van de 20e eeuw in beeld te brengen. Eyskens heeft daarbij constant oog voor de veelzijdigheid van het leven van De Coninck. De schat aan dagboekaantekeningen en overgeleverde brieven weet de biograaf mooi en passend in het verhaal te meten. Zo ontstaat er een beeldend verhaal over een groot dichter. Een biografie die de veelzijdigheid van het hoofdpersonage geen moment uit het oog verliest, maar tegelijkertijd de kleine details evengoed hun plaats geeft. Eyskens heeft 20 jaar na de plotseling dood van Herman de Coninck hem een treffende, meeslepende biografie gegeven.

Toen met een lijst van nu errond. Herman de Coninck Biografie
Thomas Eyskens
De Arbeiderspers
ISBN 9789029511407
Verschenen in september 2017

We leven in een utopisch jaar, althans precies 500 jaar geleden verscheen het boek Utopia van de Brit Thomas More. Onder toeziend oog van de Nederlandse humanist Erasmus werd het eerste exemplaar in Antwerpen gedrukt. More (1478 – 1535) was schrijver, jurist, humanist, staatsman en adviseur van het Britse koningshuis. Dit jaar verscheen de Nederlandse vertaling van een boek over het leven van deze Britse humanist. De biografie van More is van Peter Ackroyd, een veelzijdig historicus die eerder de biografieën schreef van onder andere Shakespeare, Dickens en Chaplin.

De bekwame jurist

Ackroyd sleept de lezer vanaf de eerste bladzijde tot de laatste mee naar het roerige eind van de middeleeuwen. Hij beschrijft gedetailleerd het Londen waarin More opgroeide. More werd katholiek opgevoed en opgeleid als jurist. Hij bleek een buitengewoon kundige onderhandelaar en een scherp retoricus. Deze kwaliteiten kwamen goed van pas toen hij secretaris van de koning werd en daarnaast zitting nam in het Britse parlement. Vanuit zijn retorische talent kwam zijn schrijverschap als logische stap. Ackroyd laat zien dat de schrijver More een twee-eenheid  vormt met de erudiete jurist. Dit is voor een historicus makkelijk te bepalen, maar gedurende zijn leven liet More weinig mensen toe tot zijn ware zelf. Hij wordt getypeerd als iemand die bij voortduring een bepaalde afstandelijkheid in acht nam.

Hij studeert rechten aan New Inn. Hier staan de tradities en rituelen in hoog aanzien. Hiërarchie blijkt voor Thomas More belangrijk, net als het katholieke geloof. Hij zal in zijn latere leven veel waarde blijven hechten aan machtsverhoudingen en religie.

Dat blijkt allereerst als in 1517 Maarten Luther zijn 95 stellingen op de deur van de kerk in Wittenberg spijkert. More heeft als rechtschapen katholiek forse kritiek op de Duitser. Ackroyd merkt op dat vanaf dat moment de schrijver More een andere toon aanslaat dan voor 1517. De polemist heeft na de kritiek van Luther op de katholieke kerk de bovenhand gekregen.

Hij werkte vrijwel zijn hele leven aan het hof van het Britse koningshuis. Als jurist werd hij ingezet bij onderhandelingen met het Europese vasteland en als lid van het parlement stond hij dicht bij de koning.

More wordt kanselier, een functie die normaliter voorbestemd is voor theologen. Hij is een leek die op moet komen voor de macht en het gezag van de Britse geestelijkheid. Dit geldt niet alleen binnen de landsgrenzen, maar ook daarbuiten. Juist vanwege dit laatste heeft koning Hendrik VIII gekozen voor de erudiete jurist More. Vanuit zijn functie als kanselier krijgt More intensief met de strijd tegen ketterij te maken. Ackroyd neemt voor deze woelige periode ruim de tijd en beschrijft uitvoerig hoe besluitvorming rondom thema’s als de macht van de kerk liepen.

Met zijn benoeming als kanselier, komt More steeds meer in een isolement te zitten. Hij raakt verwikkeld in de strijd van de koning om van zijn vrouw te kunnen scheiden. Dit is in strijd met de regels zoals die vanuit Rome worden opgelegd. Koning Hendrik VIII probeert daarom de macht van de paus in te perken. More koos als trouw katholiek de kant van Rome. Het betekende zijn ontslag als kanselier. Vanaf dat moment leefde hij in zorgen. Uiteindelijk werd hij ter dood veroordeeld vanwege hoogverraad.

Belang van de biografie

De waarde van een biografie wordt niet altijd even hoog ingeschat. Toch is kennis over het leven van Thomas More van belang voor een goede receptie van zijn Utopia. De Nederlandse filosoof Hans Achterhuis schreef ooit een zeer kritisch boek over het utopisch denken. Maar bij zijn laatste bezoek aan VPRO’s Boeken toonde hij zich een bekeerd utopist. Met kennis over het leven van More, zijn strubbelingen en zijn bezigheden kwam Achterhuis tot een wezenlijk andere, positievere interpretatie. Het mag gezegd: deze biografie van Ackroyd geeft een helder beeld van wie Thomas More was, hoe hij zich in de loop van zijn leven heeft ontwikkeld en hoe hij tot zijn visie kwam.

Vaak zoekt  Ackroyd de nuance. Hij beschrijft de feiten en voorziet deze van een bredere interpretatie binnen de context van de tijd. Maar waar hij soms positief kritisch is (bijvoorbeeld in zijn oordeel van Utopia), mis ik de kritische noten bij More. De rigide houding van More inzake de ketterij – zo kon hij zijn voldoening na een terechtstelling niet onderdrukken – vraagt op zijn minst een verklaring voor iemand die als humanist de geschiedenis is ingegaan.

Meer dan een biografie van More

Ackroyd heeft een verhalende biografie geschreven, waarbij het narratieve karakter niets afdoet aan de inhoudelijke kwaliteit. Het veelvuldig gebruik maken van de correspondentie van More met onder andere Erasmus geeft het boek een extra diepgang. De Britse historicus maakt gebruik van primaire bronnen en verweeft deze bronnen met het leven van zijn hoofdpersoon.

Het boek laat zich voor de periode 1515 tot 1518 ook gebruiken als leeswijzer bij het bekendste werk van More: Utopia. Ackroyd neemt de lezer mee in hoe dat boek tot stand is gekomen en welke correspondenties More onderhield die mogelijk van invloed zijn geweest op het schrijven. Interessante vraag: veranderde More de titel op aanraden van Eramus? Tot kort voor publicatie luidde die Nusquama (Grieks, laat zich vertalen tot Nergens). Ook deze Ackroyd weet in deze kwestie geen definitief uitsluitsel te geven.

Dit boek is meer dan een biografie van Thomas More. Het is een kennismaking met de wereld en haar hiërarchie van rond 1500. Het is een wandeling door het oude Londen aan de vooravond van de Reformatie. Ackroyd neemt alle tijd en ruimte om de straten waar More liep te beschrijven. Hij beschrijft de kerken waar de humanist zijn geloof belijdde, de collegezalen waar hij studeerde. Dit vraagt wat geduld van de lezer die het verhaal over het leven van More wil vernemen, maar hij krijgt daar prachtige beschrijvingen voor terug.

Thomas More, biografie
Peter Ackroyd
Uitgeverij Polis
ISBN 9789463101226
Verschenen in september 2016

Johannes de Silentio, Johannes Climacus, Anti-Climacus, Victor Eremita, Hilarius Bogbinder, Frater Taciturnus, Vigilius Haufniensis, Constantin Constantius. Verschillende namen voor maar één man, de Deense filosoof Søren Aabye Kierkegaard (1813-1855). Een invloedrijke denker uit de negentiende eeuw, maar het aantal biografieën dat aan hem is gewijd, is op een hand te tellen. Met het verschijnen van Søren Kierkegaard, een biografie is er een nieuwe indrukwekkende biografie aan dit korte lijstje toegevoegd. De schrijver van dit werk is Kierkegaardkenner en theoloog Joakim Garff. Hij heeft zich ten doel gesteld niet vanuit het heden terug te kijken op de eenling Kierkegaard, maar om de denker vanuit zijn eigen tijd te bezien. Dat maakt dat zijn werk meer is dan een beschrijving van het leven van de Deense denker. Kierkegaard is toch vooral de Deense filosoof. De denker die vrijwel zijn hele leven in Denemarken heeft gewerkt en geschreven, enkele korte uitstapje naar Duitsland daargelaten. Daar, en dan specifiek in Berlijn, volgde hij colleges bij Friedrich von Schelling (1775-1854). Maar het leeuwendeel van zijn leven brengt hij door in Denemarken, hetzelfde Denemarken waar schrijver Hans-Christiaan Andersen zich beweegt. In die Deense leefomgeving zijn er twee thema’s die Kierkegaard constant bezighouden en daarmee een rode draad vormen door zijn leven: de filosofie en de kerk.

Hij is de jongste van zeven kinderen. Van deze zeven kinderen waren er maar twee die ouder werden dan 35: Søren en zijn broer Peter Christiaan. Zijn vader was een goede zakenman, maar met een melancholisch karakter. Een karaktertrek die ook voor Søren geen onbekende was.
Als student kiest hij voor een studie theologie, nadat zijn hele jeugd in het teken van de geloof heeft gestaan. De Broedergemeente waar Kierkegaard in zijn jeugd naar de kerk ging, legde vooral de nadruk op de lijdensweg van Jezus. Dit heeft diepe indruk gemaakt op de jonge denker. Toch heeft de filosoof zijn hele leven een wat ambivalente verhouding gehad ten opzichte van het geloof. Zijn worsteling komt in een dagboekfragment treffend naar voren:
‘Mocht ik ooit een serieus christen worden, dan denk ik dat ik me er vooral voor zal schamen dat ik het niet eerder ben geworden, dat ik eerst al het andere heb willen proberen.’
De schrijver
De jonge denker zoekt zijn eigen weg, daarvoor gebruikt hij zijn pen. Hij begint al jong te schrijven en het is iets dat hij zijn hele leven blijft doen. Aan het papier kan hij zijn verhaal en zijn gedachten kwijt. Hij giet zijn schrijverswerkzaamheid in brieven, dagboeken en essays. Er is dan ook een indrukwekkend oeuvre overgeleverd, van zijn dissertatie Over het begrip ironie, vooral met betrekking tot Socrates tot Het begrip angst. Opvallend is dat Kierkegaard ook zijn eigen leven vaak gebruikt voor zijn schrijven, waardoor een deel van zijn oeuvre moet worden gelezen als een verzameling semi-autobiografische schetsen.
De denker
Kierkegaard is als filosoof vooral bekend van de filosofische stroming die voortkomt uit zijn denken: het theologisch existentialisme. Hij wordt door velen gezien als de geestelijk vader van het existentialisme, maar de term existentialisme komt niet voor in zijn werk. Deze stroming, die de mens uitdaagt weer over zichzelf na te denken, kent in de twintigste eeuw beroemde volgers zoals Sartre, Camus en Jaspers. Kenmerkend voor Kierkegaard is dat hij zijn filosofie leefde, zoals later ook Nietzsche en Wittgenstein. Dat leven van zijn filosofie, maakte hem in omgang ook niet zo eenvoudig. Dit blijkt buitengewoon treffend uit zijn verloving met Regine Olsen. Deze verloving werd door Kierkegaard binnen een jaar weer verbroken. Hij legt zich toe op zijn werk, het schrijverschap, hoewel hij zijn leven lang in de ban zou blijven van deze vrouw. Garff geeft in zijn werk duidelijk weer hoe Kierkegaard zijn filosofie leefde. Hij maakt dit inzichtelijk door terug te grijpen op de dagboeken en brieven van de denker.
Een biografie
Het was een fikse uitdaging waar Garff zichzelf voor stelde. Een biografie schrijven van een man die zijn hele leven had gewijd aan het vastleggen van zijn eigen leven. Daarnaast wil Garff Kierkegaard terugplaatsen in zijn eigen tijd. Hij wil de man in beeld brengen die op zijn 25e al zeven sterfgevallen in zijn directe omgeving heeft meegemaakt. De schrijver van deze biografie gebruikt op treffende wijze de brieven en dagboeken van Kierkegaard, om de worstelingen en gevoelens die zich van hem meester hadden gemaakt duidelijk te maken.
Garff weet de biografie extra kracht te geven, door niet alleen aandacht te hebben voor het leven van de Deense filosoof. Los daarvan gaat hij in op het werk dat Kierkegaard heeft gepubliceerd, hoe dit werkt tot stand gekomen is en niet onbelangrijk: hoe het ontvangen is in de literaire en filosofische kringen. Daardoor is het beeld dat van Kierkegaard ontstaat veel breder dan alleen een beschouwing op het leven zelf. Daar komt nog bij dat Garff op een prettige manier structuur geeft aan de tekst en op een speelse manier schrijft, waardoor je het boek maar moeilijk weg kan leggen. Het is zonder meer een monumentale biografie, een werk dat uitvoerig is, diepgaand, diepzinnig en, ondanks dat, goed leesbaar voor een breed publiek.

Søren Kierkegaard, een biografie

J. Garff
Uitgeverij Ten Have
ISBN 9789025903947